Hát Xoan còn được gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là một lối hát thờ Thần, tương truyền có từ thời các vua Hùng. Thuở xa xưa, người Văn Lang tổ chức những cuộc hát Xoan vào mùa xuân để đón chào năm mới. Có ba hình thức hát Xoan đó chính là hát thờ cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng hay hát nghi lễ cầu mùa tốt tươi, cầu sức khỏe, với hát lễ hội là hình thức để nam nữ giao duyên. Theo sử sách ghi lại thì hát Xoan đã tồn tại được hơn 2.000 năm. Trên chặng đường dài đó, một loại hình nghệ thuật này đã được nhiều người có vị thế với uy tín trong xã hội, rất nhiều văn nhân thi sĩ nâng đỡ, tạo điều kiện cho phát triển.
Nguồn gốc của hát Xoan
Nguồn gốc của Hát Xoan có nhiều cách giải thích bằng huyền thoại được đặt vào thời các Vua Hùng dựng nước. Có chuyện kể rằng Vua Hùng đi tìm đất đóng đô, một hôm nghỉ chân ở nơi này là quê Xoan Phù Đức – An Thái, thấy các trẻ chăn trâu hát múa, vua rất ưa thích và lại dạy thêm nhiều điệu khúc nữa, những điệu hát múa ấy của Vua Hùng và các em chăn trâu, đó cũng là những điệu Xoan tiên.
Lại có câu chuyện kể rằng, vợ Vua Hùng đau bụng đã lâu ngày mà vẫn không sinh nở. Một nàng hầu gái nói nên đón nàng Quế Hoa múa đẹp hát hay đến múa hát. Quế Hoa được gọi đến trước giường, uốn tay đưa chân, dáng như tiên, giọng như suối, sắc như hoa… Vợ Vua Hùng xem múa nghe hát quả nhiên vui vẻ sinh ra được 3 người con trai tuấn tú khác thường. Vua Hùng rất vui mừng, truyền cho các công chúa trong cung nữ đều học những điệu múa hát của Quế Hoa. Lúc đó vào mùa xuân nên vua đặt tên các điệu múa hát đó là Hát Xuân.
Ca nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn với đầy đủ các dạng thức nhạc hát
Trong đó có phần công lao to lớn của bà Lê Thị Lan Xuân, người được phường Xoan truyền tụng như một ân nhân. Để tỏ lòng biết ơn bà, các phường xuân kiêng tên bà gọi chệch đi là hát Xoan.
Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn trung tấm bộ Văn Lang. Bốn phường Xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và Thét nằm ở 2 xã Kim Đức và Phương Lâu (Phú Thọ).
Ca nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn. Với đầy đủ các dạng thức nhạc hát: hát nói, hát ngâm, ngâm thơ và ca khúc; có đồng ca nữ. Đồng ca nam, tốp ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và hát đối đáp. Về sắc thái âm nhạc, nhạc Xoan vừa có những giọng nghiêm trang. Thong thả vừa có những điệu dồn đuổi khỏe mạnh, lại có những giọng duyên dáng, trữ tình. Trong hát Xoan, múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau. Dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca.
Kết cấu tổ chức chặt chẽ
Các tiết mục múa hát thường theo thứ tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi thức. Mang nội dung khấn nguyện, chúc tụng, xen mô tả sản xuất. Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Trong phần này, ông Trùm hoặc một kép chính giở sách ngân nga 14 bài thơ nôm dài. Với giọng phụ họa của các cô đào đứng ở phía sau. Mỗi tiết mục nối tiếp thường gắn với những động tác và múa, hoặc hoạt cảnh. Như: hát gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài huê, hát đúm, đánh cá… Sức sống của hát Xoan chính là ở sự kết hợp của loại hình hát lễ nghi với hát giao duyên. Tồn tại lâu dài và được nhiều thế hệ yêu thích.
Hát Xoan có kết cấu tổ chức hết sức chặt chẽ. Những người đi hát Xoan thường sống cùng chòm xóm và tổ chức thành phường. Đây là một tổ chức văn nghệ nghiệp dư của những người cùng làng. Phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Người đứng đầu một phường Xoan (hay họ Xoan) gọi là ông Trùm.
Năm 2011, UNESCO đã công nhận hát Xoan Phú Thọ là Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Xem thêm những bài viết khác tại chuyên mục Văn hóa Việt Nam.